'Hey Onbeşli, Onbeşli’ türküsündeki 15'liler kaç yaşındaydı?

“Tokat yolları taşlı'' dizesi, yer belirtiyor. Tokat’ın içindeki yollardan mı söz ediyor, Tokat’a giden yollardan mı? Üstünde durmak gerek. “Evreşe yolları dar'' dizesi, Evreşe’nin içindeki yollardan söz eder. Burada ise yolculuk var. “Onbeşliler gidiyor'' diyor. Tokat yolları, yolculuktan söz ederken, onbeşliler giderken anılıyor.

Halk müziğimizin değerli yorumcusu Erkan Oğur bu türküyü ritmine aykırı olarak ağıt gibi söylüyor. Bu dizeyi okurken de ''gidiyor’ demiyor, “Onbeşliler geliyor'' diyor. Biraz araştırınca, ''geliyor’ diye söyleyen başka yorumculara da rastladım. Kim kimi etkiledi, bilmiyorum. ''Geliyor’ olsalar kızların gözü niye yaşlı olsun! Hadi diyelim ki, yine gitmek üzere, toplanma alanı gibi bir alana geliyor olsunlar. Ama o zaman da türkü anlatacağını iyi anlatamamış oluyor. Çünkü türküde böyle bir ''gitmek üzere toplanmak için bir yere gelmek’ gibi bir anlatım yok.

“Kızların gözü yaşlı'' dizesinin anlattığı bir şey de şu: Gidenlerin tümü erkektir ve delikanlıdırlar.  Bu da 15’li, yani 15 doğumlu olmak, türkünün yakıldığı yıl delikanlılık yaşlarında olmak demektir.

''15 yaş’ yorumunun bir yanlışı daha çıkıyor bu noktada. İçindekilerin hepsinin 15 yaşında olduğu bir topluluktaki erkek çocukların –evet, burada ''çocuk’ demek zorundayız onlara– hepsinin yavuklusu olmaz. Hepsinin yavuklusunun olabileceği yaşlar, daha yukarıdaki yaşlardır.

Ben de bunların ayrımına şimdi irdelerken varıyorum. Söylemeden söylemenin, eksiltmeli anlatımın güzel örneklerinden biri bu halk yapıtı. Bir türkü, durup dururken yıllara meydan okuyarak ayakta kalmıyor. İnsan beynine, söylemeden anlatmanın, anlatmadan anlaşılmamın zevkini yaşatıyor.

Asker gidiyor asker! Toplu asker alımı bu. Gidişin de sanki resmini yapıyor. Gözümüzün önünde canlandırıyor.

Ritmi sonradan değişmiş diye yakıştırıyorlar. “Gidiyom gidemiyom / Az doldur içemiyom'' diye söylenmiş ağıt nerde duyulmuş! Sözleri de mi sonradan değişti?

Oyun havası oluşu, türküde adı geçen Hediye’nin yaşamıyla, eğlencelerde türkünün oyuna eşlik edişiyle ilgili olabilir. Ritmin iyice hızlandığı “Aslan yarim kız senin adın Hediye / Ben dolandım, sen de dolan, gel beriye / Fistan aldım endazesi on yediye'' nakaratındaki “Ben dolandım sen de dolan, gel beriye'' dizesi, Alevi semahlarında semah dönenlerin dönüşlerini yönetme amaçlı sözlerin türkü sözleri arasına girişine benziyor. Bir semahın “Eğlen dur, eğlen dur, telli turnam eğlen dur'' sözlerindeki gibi.  (Nakarattaki ''endaze’ denen ölçü birimini merak etmeyip ''entari’ diye okuyan yakıştırmacılarımız da yetişti artık.)

Hani bir kıssa var ya, atın ağzında kaç diş olduğunu tartışır dururlarmış da kimse herhangi bir atı yatırıp da dişlerini saymazmış diye… Şimdi atın dişlerini saymaya gelelim.

15, hangi 15’tir? En yüzeysel tarih bilgisi bile, 15’in rumi takvimdeki 1315 ya da hicri takvimdeki 1315 olabileceğini düşündürmeli. O yıllar, hicri takvimin değil, rumi takvimin kullanıldığı yıllar. Üstelik, asker alımı gibi resmi bir işlemdeki yıldan söz ediliyorsa, resmi yaşamda kullanılan takvimdeki yıl olma olasılığı daha da artıyor, hicri takvim olma olasılığı azalıyor.

Rumi takvimi bugünkü miladi takvime çevirmemiz için kabaca 584 yıl eklememiz gerekiyor. 1315’e 584 ekleyince 1899’u buluyoruz. 1899’da doğan çocuğu askerlik yaşına getirmek için 20 eklersek, 1919’a geliriz efendim.

15 yaşındakine Türkçede ''onbeşli’ denmeyeceğini unutmaz ve askere alınanların 15 yaşında değil ..15 doğumlu olduğunu, olağan askerlik yaşında olabileceğini düşünürsek ne çıkıyor? Çanakkale’ye değil, Kurtuluş Savaşı’na asker gidişi!..

(Aynı coğrafyanın yani Kelkit Vadisi’nin insanı olan dedem (babamın babası), İstiklal Madalyalı bir Kurtuluş Savaşı gazisiydi. Kendisini 1900 doğumlu bilirdik. Fakat o yıllarda köylerde doğumları günü gününe yazdırma olanaklarının çoğu kez bulunmadığını göz önüne alırsak, onun da doğum yılı miladi 1899, yani rumi 1315 gibi görünüyor.)

Peki, bizim yakıştırma eğilimimiz, uymayanı alıp uyana yakıştırmak yönünde değil miydi? Nedir bu, aritmetikten tarihe, Türkçeye değin birçok belirti Kurtuluş Savaşı’nı gösterirken türküyü Çanakkale Savaşı’na yakıştırma düşkünlüğü? Çanakkale Savaşı son yıllarda çok anılır oldu ya, ona “Çanakkale İçinde Aynalı Çarşı'' türküsünden başka bir türkü de yakıştırmak istiyoruz belki.

Ama bilim yakıştırmalarla yürümüyor, hesap kitapla, araştırmayla, merakla, çalışmayla yürüyor. Hey Onbeşli Onbeşli türküsündeki on beş de, Çanakkale Savaşı’nın tarihine uymuyor. 15 yaşa hiç uymuyor, çünkü yavukluları var. ''Gözleri yaşlı’ olan kızlar, o yavuklular. Çünkü ''15’li’ demek ''15 yaşında’ demek değil, ''15 doğumlu’ demek.

''Uysa da dedim, uymasa da dedim’ diyenler, biraz kâğıt-kitap tozu yutup hapşırsalar da,  ''çok yaşa’ desek onlara.

Bir de… Bir sıkı araştırmacı, iyi bir alan araştırmasıyla şu türkünün kaynağını, öyküsünü, çıkış yılını bulup yazsa da, gerçek ortaya çıksa. Güzelim türkü de kurtulsa. Eninde sonunda... (Önünde sonunda değil.)